go to the original language article
Prvo… Google maps našeg Galaksije planira stvoriti istraživački tim, u kojem učestvuje Institut za astrofiziku Fondacije za tehnologiju i istraživanje (FORTH). Za ovaj ambiciozni projekat, tim će primiti Synergy Grant od Evropskog istraživačkog vijeća (ERC).
Projekat pod nazivom “mw-atlas” i ukupnim budžetom od deset miliona eura ima za cilj stvaranje prvog trodimenzionalnog, sveobuhvatnog atlasa naše Galaksije, koji se očekuje da će drastično promijeniti način na koji posmatramo i razumijemo Svemir.
Zajedno sa timom su Vasiliki Pavlidou, saradnica fakulteta na FORTH-u i profesorica na Odeljenju za fiziku Univerziteta Kreta, dr Torsten Enslin sa Instituta za astrofiziku Max Planck u Njemačkoj i profesor Filip Merc sa Univerziteta RWTH u Ahenu, Njemačka.
“Razlika koju je Google Maps napravio u našem životu je što nam ne govori samo gdje su putevi, već i gdje su hoteli, restorani, metro, autobuske stanice. Tako, kad god posjetite strani grad, znate ne samo lokacije nego i dinamične međusobne veze, funkcionalne veze između različitih tačaka. To pokušavamo stvoriti s trodimenzionalnom mapom naše Galaksije: ne samo da kažemo gdje se šta nalazi, gdje su zvijezde u trodimenzionalnom prostoru, prašina, gas, tamna materija, nego i kako te stvari međusobno djeluju. To samo po sebi će nam na neki način reći metabolizam Galaksije: kako se stvaraju zvijezde i planete, gdje može nastati život, šta može biti priroda tamne materije”, objašnjava gospođa Pavlidou za ΑΠΕ-ΜΠΕ.
Velika inovacija atlasa bit će njegova trodimenzionalna priroda. Kako ističe profesor Filip Merc iz Instituta za teorijsku fiziku čestica i kosmologiju RWTH, “naša Galaksija je izuzetno kompleksna. Sadrži tamnu materiju, zvijezde, gasove, prašinu, kozmičke zrake, magnetska polja, turbulentne brzine, koji interagiraju pomoću mreže fizičkih procesa. Iako fizičke interakcije među komponentama kompliciraju rekonstrukciju, one su ključ za otključavanje treće dimenzije za atlas”.
Gospođa Pavlidou naglašava za ΑΠΕ-ΜΠΕ: “U astronomiji svi naši posmatranja su dvodimenzionalne projekcije. Nemamo uopšte osjećaj dubine. Tek u posljednjoj deceniji ovo se zaista promijenilo s mjerenjem udaljenosti milijardu zvijezda od strane evropske misije GAIA. Dakle, zvijezde su ti elementi unutar Galaksije, s kojima možemo mjeriti dubinu i udaljenosti. Sva naša ostala posmatranja su u dvije dimenzije, što znači da su to projekcije na ekranu bez dubine”.
“Sa otvaranjem dubine za zvijezde”, nastavlja ona, “ono što možemo učiniti je koristiti fizičke procese kako bismo prenijeli informaciju o dubini od zvijezda, gdje to direktno mjerimo, do ostalih elemenata Galaksije. Ovo je tako nevjerovatno veliki korak naprijed, da za gomilu problema s kojima smo se susretali na rubu istraživanja astrofizike samo indirektno, sada možemo direktno, ako imamo trodimenzionalnu mapu, pročitati rješenje”.
Puno je otvorenih pitanja koja istraživači se nadaju odgovoriti kroz stvaranje atlasa, ali među glavnim mjestima je stvaranje Svemira i priroda tamne materije.
Kako ističe koordinator projekta i vođa tima Teorije informacijskih polja na Institutu za astrofiziku Max Planck, dr Torsten Enslin, “naša Galaksija je veo kroz koji posmatramo udaljeni Svemir i zbog toga se mora razumjeti kako bismo mogli ‘očistiti’ naše posmatranje od buke koju izaziva”.
“Samo ako tačno znamo trodimenzionalnu strukturu Galaksije, moći ćemo razlikovati što dolazi iz mladog Svemira i što dolazi iz Galaksije, te vidjeti postoji li otisak prvih trenutaka, prvog inflacijskog širenja koje se dogodilo u prvom milijarditom djelu prve sekunde života Svemira”, opisuje s njene strane gospođa Pavlidou za ΑΠΕ-ΜΠΕ.
U vezi s prirodom tamne materije gospođa Pavlidou naglašava da “radimo trodimenzionalnu kartografiju svih elemenata Galaksije, a posebno njenog gravitacionog polja, moći ćemo dobiti smjernicu za gdje bismo trebali tražiti nove čestice tamne materije, ovisno o tome je li mankeg ili velikog mase”.
Projekat “mw-atlas” počet će 2025. godine i trajat će narednih šest godina. Istraživači procjenjuju da će privremeni rezultati dolaziti svake dvije godine te moći odgovoriti na specifična astrofizička pitanja.
Kako je poduhvat stvaranja atlasa ogroman i trodimenzionalna rekonstrukcija astronomskih podataka izuzetno kompleksna, istraživači su postavili sebi cilj da algoritmi razvijeni za ovaj projekat budu preneseni i na druge oblasti, poput medicinske slike, praćenja klimatskih promjena na Zemlji i analize industrijskih podataka.
Povezanost s projektom PASIPHAE
Projekat je povezan s drugim velikim programom koji “vodi” Institut za astrofiziku FORTH s prethodnom finansijskom podrškom ERC-a. To je projekat PASIPHAE s ciljem mapiranja magnetskog polja naše Galaksije, koje je glavni izvor “buke” za pozadinsku mikrotalasnu radijaciju, odnosno portret “bebastog” Svemira. I PASIPHAE će početi 2025. godine i uključivat će par pionirskih instrumenata (polarizimetara), koji su konstruisani uz pomoć stipendije Fondacije Stavros Niarchos posebno za program u laboratoriji Inter-University Center for Astronomy and Astrophysics (IUCAA) u Indiji. Dva polarizimetra će biti postavljena u Južnoj Africi i na opservatoriji Skinakas na Kreti.
Partneri PASIPHAE su FORTH i Univerzitet Kreta, Kalifornijski institut za tehnologiju Caltech, IUCAA, Astronomska opservatorija Južne Afrike i Univerzitet u Oslu, Norveška. Naučno odgovoran za ovaj projekat je profesor Univerziteta Kreta i istraživač na FORTH-u, Kostas Tassis.
Synergy Grantovi 2024
Napominje se da su se na pozivu za “ERC Synergy Grantove” za 2024. godinu, osim “mw-atlas”, istakla još 56 istraživačkih projekata. Ovih 57 projekata dobit će ukupno 571 milion eura za rješavanje nekih od najkompleksnijih naučnih problema u širokom spektru oblasti. Grantovi, koji imaju za cilj ojačati saradnju među istraživačima, dio su istraživačkog i inovacijskog programa EU “Horizon Europe”.
U projektima koji su dobili priznanje učestvuje 201 istraživač, koji će ih sprovoditi na 184 univerziteta i istraživačka centra u 24 zemlje širom Evrope i izvan nje. Dvadeset dvije od timova uključuje istraživača sa sjedištem izvan Evrope (SAD, Švajcarska, Australija i po prvi put Republike Koreje). Gotovo 32% istraživača uključenih u 57 projekata su žene, a to, prema Evropskom istraživačkom vijeću, je najviši procenat otkako je program počeo. Šest istraživačkih timova se sastoji isključivo od žena istraživača.
Marija Kouzinopoulou