go to the original language article
Google maps-i i parë… i Galaktikës tonë planifikohet të krijohet nga një grup kërkimor, në të cilin merr pjesë Instituti i Astrofizikës i Fondacionit të Teknologjisë dhe Kërkimit (FORTH). Për këtë projekt ambicioz, grupi do të marrë një subvencion Synergy Grant nga Këshilli Evropian i Kërkimit (ERC).
Projekti i quajtur «mw-atlas» me një buxhet total prej dhjetë milionë euro ka si synim krijimin e atlasit të parë tridimensional, të integruar të Galaktikës tonë, i cili pritet të ndryshojë në mënyrë drastike mënyrën se si vëzhgojmë dhe kuptojmë Universin.
Kryesuar nga Vasiliki Pavlidou, anëtare bashkëpunuese e DEK në FORTH dhe profesoreshë në Departamentin e Fizikës së Universitetit të Kretës, Dr. Thorsten Enßlin nga Instituti i Astrofizikës Max Planck në Gjermani dhe profesori Philipp Mertz nga Universiteti RWTH i Aachenit në Gjermani.
«Dallimi që ka bërë Google Maps në jetën tonë është se nuk na tregon vetëm se ku janë rrugët, por edhe ku janë hotelet, restorantet, metroja, ndalesa e autobusit. Pra, në çdo qytet të huaj ku shkon, e di vendet e elementeve, por edhe mënyrat se si lidhen dinamikisht, domethënë lidhjet funksionale ndërmjet pikave të ndryshme. Kjo është ajo që po përpiqemi të bëjmë me hartën tridimensionale të Galaktikës tonë: jo vetëm për të thënë se ku ndodhet çdo gjë, ku janë yjet në hapësirën tridimensionale, pluhuri, gazi, materia e errët, por edhe se si ndërveprojnë këto gjëra mes tyre. Kjo vetë do të na tregojë në një farë mënyre metabolizmin e Galaktikës: si krijohen yjet dhe planetët, ku mund të krijohet jeta, cila mund të jetë natyra e materies së errët», shpjegon për ANA-MPA zonja Pavlidou.
Një risi e madhe e atlasit do të jetë fytyra tridimensionale e tij. Siç thekson karakteristikasht Philipp Mertz, profesor në Institutin e Fizikës së Grimcave dhe Kozmologjisë Teorike të RWTH, «Galaktika jonë është jashtëzakonisht komplekse. Përmban materie të errët, yje, gaz, pluhur, rrezet kozmike, fusha magnetike, shpejtësi të vrullshme, të cilat ndërveprojnë përmes një rrjeti procesesh fizike. Edhe pse ndërveprimet fizike midis komponentëve e ndërlikojnë rindërtimin, ato janë çelësi për të zhbllokuar dimensionin e tretë për atlasin».
Zonja Pavlidou thekson për ANA-MPA: «Në astronomi, të gjitha vëzhgimet tona janë projeksione në dy dimensione. Nuk kemi fare ndjenjën e thellësisë. Vetëm gjatë dekadës së fundit kjo filloi të ndryshojë vërtet me matjen nga misioni evropian GAIA të distancave të një miliard yjeve. Kështu, yjet janë ky element brenda Galaktikës, me të cilët ne mund të masim thellësinë, distancat. Të gjitha vëzhgimet e tjera janë në dy dimensione, janë, pra, projeksione në ekran pa thellësi».
«Me hapjen e thellësisë për yjet», vazhdon ajo, «kjo që mund të bëjmë është të përdorim proceset fizike, në mënyrë që të transferojmë informacionin e thellësisë nga yjet, ku e masim drejtpërdrejt, në elementet e tjera të Galaktikës. Ky është një hap kaq i paimagjinueshëm përpara, që për një sërë problemesh që përballeshim në kufirin e kërkimit të Astrofizikës, vetëm tërthorazi, tani mundemi drejtpërdrejt, nëse kemi një hartë tridimensionale, të lexojmë zgjidhjen».
Ka shumë pyetje të hapura që studiuesit shpresojnë të përgjigjen përmes krijimit të atlasit, por vend zë dominues krijimi i Universit dhe natyra e materies së errët.
Siç thekson karakteristikasht koordinatori i projektit dhe kryetar i ekipit të Teorisë së Informacionit të Fushave në Institutin e Astrofizikës Max Planck, Dr. Thorsten Enßlin, «Galaktika jonë është një vello nëpërmjet të cilit vëzhgojmë Universin e largët dhe për këtë arsye duhet të kuptohet që të mund të “pastrohen” vëzhgimet tona nga zhurma që ajo shkakton».
«Vetëm nëse e dimë saktësisht strukturën tridimensionale të Galaktikës, do të mund të dallojmë se çfarë vjen nga Universi i ri dhe çfarë vjen nga Galaktika dhe të shohim nëse ka një gjurmë të çastit të parë, të ekspansionit të parë inflacionist që ndodhi në bilionët e parë të sekondës së jetës së Universit», përshkruan nga ana e saj zonja Pavlidou për ANA-MPA.
Sa i përket natyrës së materies së errët, zonja Pavlidou thekson se «duke bërë hartëzimin tridimensional të të gjithë elementeve të Galaktikës dhe veçanërisht të fushës së saj gravitacionale, ne mund të kemi një drejtim drejt asaj ku duhet të kërkojmë për grimcat e reja të materies së errët, në varësi të faktit nëse janë me masë të vogël apo të madhe».
Projekti «mw-atlas» do të fillojë në 2025 dhe do të zbatohet për gjashtë vitet e ardhshme. Studiuesit llogarisin që rezultatet e ndërmjetme çdo dy vjet do të mund të përgjigjen në pyetje të veçanta astrofizike.
Ndërsa projekti për krijimin e atlasit është i madh dhe rikonstruksioni tridimensional i të dhënave astronomike jashtëzakonisht i ndërlikuar, studiuesit kanë vendosur si qëllim që algoritmet që do të zhvillojnë për këtë projekt të transportohen edhe në fusha të tjera, si imazhet mjekësore, monitorimi i klimës së Tokës dhe analiza e të dhënave industriale.
Lidhja me projektin PASIPHAE
Projekti lidhet me një program tjetër të madh që zhvillon Instituti i Astrofizikës i FORTH me financim të mëparshëm të ERC. Bëhet fjalë për projektin PASIPHAE me synim hartëzimin e fushës magnetike të Galaktikës tonë, e cila përbën burimin kryesor të “zavdit” për radiacionin mikrovalë të background-it, portreti i “foshnjës” së Universit. Dhe PASIPHAE do të fillojë brenda 2025 dhe do të përfshijë instrumente binjake inovative (polarimetra), që po ndërtohen me sponsorizimin e Fondacionit Stavros Niarchos posaçërisht për programin në laboratorin e Inter-University Center for Astronomy and Astrophysics (IUCAA) të Indisë. Dy polarimetrat do të vendosen në Afrikën e Jugut dhe në Observatorin e Skinakës në Kretë.
Partnerët e PASIPHAE janë FORTH dhe Universiteti i Kretës, Instituti i Teknologjisë së Kalifornisë Caltech, IUCAA, Observatori Astronomik i Afrikës së Jugut dhe Universiteti i Oslos në Norvegji. Përgjegjës shkencor për këtë projekt është profesori i Universitetit të Kretës dhe studiues në FORTH, Kostas Tassis.
Synergy Grants të vitit 2024
Vlen të përmendet se në thirrjen e vitit 2024 për “ERC Synergy Grants” u dalluan, përveç «mw-atlas», edhe 56 projekte të tjera kërkimore. 57 projektet do të marrin një total prej 571 milionë euro për të adresuar disa nga problemet më komplekse shkencore në një gamë të gjerë fushash. Grante që synojnë të përforcojnë bashkëpunimin mes studiuesve, janë pjesë e programit të kërkimit dhe inovacionit të BE «Horizon Europe».
Në projektet e shquara marrin pjesë 201 studiues që do t’i zbatojnë në 184 universitete dhe qendra kërkimore në 24 vende të Europës dhe përtej saj. Njëzet e dy grupe përfshijnë një studiues me seli jashtë Europës (SHBA, Zvicër, Australi dhe për herë të parë Republika e Koresë). Pothuajse 32% e studiuesve që marrin pjesë në 57 projektet janë gra dhe kjo, sipas Këshillit Evropian të Kërkimit, është përqindja më e lartë që nga fillimi i programit. Gjashtë ekipe kërkimore janë tërësisht të përbëra nga studiues femra.
Maria Kouzinopoulou