go to the original language article
Првото… Google maps на нашата Галаксија планира да создаде истражувачки тим, во кој учествува Институтот за астрофизика во Фондот за технологија и истражување (ITE). За овој амбициозен проект, тимот ќе добие грант за синергија од Европскиот совет за истражување (ERC).
Проектот, именуван „mw-atlas“ со вкупен буџет од десет милиони евра, има за цел да создаде прв тридимензионален, целосно интегриран атлас на нашата Галаксија, кој се очекува драстично да го промени начинот на кој го набљудуваме и разбираме Универзумот.
Како соглавен на тимот е Василики Павлиду, соработник факултет на ITE и професор на Департманот за физика на Универзитетот во Крит, д-р Торстен Енслин од Институтот за астрофизика Max Planck во Германија и професор Филип Мерц од Универзитетот RWTH Ахен во Германија.
„Разликата што ја направи Google Maps во нашиот живот е што не ни кажува само каде се улиците, туку и каде се хотелите, рестораните, метрото, автобуската станица. Така, во кој било странски град да одите, знаете и локациите на елементите, но и начините на кои дневно се меѓусебно поврзани, т.е. функционалните врски меѓу различните точки. Ова се обидуваме да го направиме со тридимензионалната мапа на нашата Галаксија: не само да кажеме каде се се наоѓа, каде се ѕвездите во тридимензионалниот простор, прашината, гасот, темната материја, туку и како овие елементи интеракцијаат едни со други. Ова само по себе ќе ни каже на некој начин метаболизмот на Галаксијата: како се создаваат ѕвездите и планетите, каде можат да се создадат животните крива, која може да биде природата на темната материја“, објаснува г-ѓа Павлиду за AΠE-MΠE.
Голема иновација на атласот ќе биде неговата тридимензионална физиогномија. Како што наведува карактеристично Филип Мерц, професор на Институтот за теориска физика на честички и космологија на RWTH, „нашата Галаксија е исклучително сложена. Содржи темна материја, ѕвезди, гасови, прашина, космички зраци, магнетни полиња, турбулентни брзини, кои интрагуваат преку мрежа од физички процеси. И покрај тоа што физичките интеракции меѓу компонентите отежнуваат реконструкцијата, тие се клучот за откривање на третата димензија за атласот.“
Г-ѓа Павлиду истакнува на AΠE-MΠE: „Во астрономијата сите наши набљудувања се дводимензионални проекции. Немаме чувство на длабочина. Само во последната деценија ова навистина почна да се менува со мерењето од европската мисија GAIA на растојанијата на еден милијард ѕвезди. Значи, ѕвездите се тој елемент во нашата Галаксија, со који можеме да се мерат длабочина, растојанија. Сите наши други набљудувања се во две димензии, значи се проекции на екран без длабочина.“
„Со отворањето на длабочините за ѕвездите“, продолжува таа, „она што можеме да го направиме е да ги користиме природните процеси за да ја пренесеме информацијата за длабочината од ѕвездите каде ја мериме директно кон другите елементи на Галаксијата. Ова е толку незамисливо голем чекор напред, така што за многу проблеми со кои се соочуваме на врвот на истражувањето на Астрофизиката само индиректно, сега директно, ако имаме тридимензионална мапа, може да го прочитаме решението.“
Многу се отворените прашања на кои истражувачите се надеваат да одговорат преку создавање на атласот, но доминантна позиција заземаат создавањето на Универзумот и природата на темната материја.
Како што наведува карактеристично координаторот на проектот и лидер на тимот за теорија на информативни полиња на Институтот за астрофизика Max Planck, д-р Торстен Енслин, „нашата Галаксија е покривка преку која го набљудуваме далечен Универзум и следствено мора да биде разбрана за да можеме да ги „исчистиме“ нашите набљудувања од шумот што го предизвикува.“
„Само ако точно знаеме тридимензионалната структура на Галаксијата, ќе можеме да го разликуваме она што доаѓа од младиот Универзум и она што доаѓа од Галаксијата и да видиме дали постои отпечаток на првите моменти, првата инфлаторна експанзија што се одвивала во првите милијарди делови од секунда на животот на Универзумот,“ опишува од својата страна г-ѓа Павлиду за AΠE-MΠE.
Во врска со природата на темната материја, г-ѓа Павлиду истакнува дека „со изработката на тридимензионална карта на сите елементи на Галаксијата и главно на нејзиното гравитационо поле, ќе можеме да имаме насока каде треба да бараме нови делчинки на темната материја, во зависност од тоа дали се со мала или голема маса.“
Проектот „mw-atlas“ ќе започне во 2025 година и ќе се спроведува во текот на следните шест години. Истражувачите пресметуваат дека средни резултати на секои две години ќе можат да одговорат на конкретни астрофизички прашања.
Бидејќи потфатот за создавање на атласот е огромно и тридимензионалната реконструкција на астрономските податоци е исклучително сложена, истражувачите си поставија како цел алгоритмите што ќе ги развијат за овој проект да се пренесат и на други области, како што се медицинска слика, следење на климата на Земјата и анализа на индустриски податоци.
Поврзаност со проектот PASIPHAE
Проектот е поврзан со уште една голема програма што ја „води“ Институтот за астрофизика на ITE со претходно финансирање на ERC. Станува збор за проектот PASIPHAE со цел мапирање на магнетното поле на нашата Галаксија, кое претставува главен извор на „шум“ за микробрановото зрачење на фонот, т.е. портретот на „бебето“ на Универзумот. И PASIPHAE ќе започне во 2025 година и ќе вклучува двојни иновативни инструменти (поларометри) кои се специјално изработени за програмата со спонзорство на Фондацијата Ставрос Ниархос во лабораторијата на Inter-University Center for Astronomy and Astrophysics (IUCAA) во Индија. Два поларометри ќе се постават во Јужна Африка и во Опсерваторијата на Скинака во Крит.
Партнери на PASIPHAE се ITE и Универзитетот во Крит, Caltech, IUCAA, Astronomical Observatory на Јужна Африка и Универзитет во Осло, Норвешка. Научен раководител на конкретниот проект е професорот на Универзитетот во Крит и истражувач во ITE, Костас Тасис.
Грантови за синергија во 2024 година
Се истакнува дека во повикот на 2024 година за „ERC Synergy Grants“ беа издвоени, покрај „mw-atlas“, уште 56 истражувачки проекти. Тие 57 проекти ќе добијат вкупно 571 милиони евра за решавање на некои од најсложените научни проблеми во широк спектар на области. Грантовите кои имаат за цел да ја зајакнат соработката меѓу истражувачите, се дел од програмата за истражување и иновации на ЕУ „Horizon Europe“.
Во издвоените проекти учествуваат 201 истражувачи кои ќе ги спроведат во 184 универзитети и истражувачки центри во 24 земји низ цела Европа и надвор од неа. Дваесет и две од тимовите вклучуваат истражувач кој работи надвор од Европа (САД, Швајцарија, Австралија и за првпат Република Кореја). Скоро 32% од истражувачите што учествуваат во 57 проекти се жени и тоа, согласно Европскиот совет за истражување, е највисоката процент од кога започна програмата. Шест истражувачки тимови е целосно составени од жени истражувачи.
Марија Кузинопулу